ΑΛΕΞΑΝΔΡΕΙΑ...ΑΠΑΡΧΕΣ ΤΗΣ ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΗΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑΣ

Η ιστορία της χριστιανικής φιλοσοφίας ξεκινάει με έναν Ιουδαίο το Φίλωνα από την Αλεξάνδρεια, σύγχρονο του Αποστόλου των εθνών Παύλο, αλλά λίγο μεγαλύτερο σε ηλικία απ’ αυτόν. Το έργο του Φίλωνα είναι προϊόν του συγκρητισμού, δηλαδή ένας συγκερασμός των βασικών ελληνικών φιλοσοφικών ρευμάτων και της βιβλικής αποκαλυφθείσας θεολογίας.
Εδώ θα πρέπει να κάνουμε μια παρένθεση περιγράφοντας σε αδρές γραμμές τις βασικές αρχές του Ιουδαϊσμού και της ελληνικής φιλοσοφικής σκέψης που συναντάμε στο Φίλωνα. Ξεκινάμε από τον περισσότερο άγνωστο στους πολλούς Ιουδαϊσμό. Ο Γιαχβέ πολεμικός θεός, ο οποίος αποκαλύφθηκε στον Μωϋσή εν μέσω καταιγίδων και αστραπών επί του όρους Σινά, ήταν στην αρχή ένας ανάμεσα στους πολλούς θεούς που λάτρευε ο λαός του Ισραήλ. Μέσω του Γιαχβέ και της αξίωσής του για αποκλειστική λατρεία, υποσχόμενος σε αντάλλαγμα νίκες στα πεδία των μαχών, οι Ιουδαίοι περνούν στο μονοθεϊσμό. Καθώς όμως ο λαός του Ισραήλ γνωρίζει αλλεπάληλους κατακτητές (Ασσύριοι, Βαβυλώνιοι) οι προφήτες, που παίζουν έναν ρόλο φυλετικού αφυπνιστή, ανακαλύπτουν στην ιδέα της επίγειας τιμωρίας τον εξηγητικό μηχανισμό της ιστορικής τους έκπτωσης. Κατά την περίοδο των Μακκαβαίων, όπου κορυφώνεται η σύγκρουση ελληνισμού και ιουδαϊσμού, η ιδέα αυτή μετεξελίσσεται και υπό την επήρεια του Ζωροαστρισμού αποκτά την τελική της μορφή στο βιβλίο του πατριάρχη Ενώχ (1ος π.Χ. αι). Εκεί παρουσιάζεται για πρώτη φορά η ιδέα της μετά θάνατον αιώνιας τιμωρίας των αμαρτωλών αφού μεσολαβεί η τελική κρίση από τον «Υιό του Ανθρώπου» και ανοίγεται ο δρόμος για την έλευση του Ιησού. Από την μεγάλη ελληνική και ελληνιστική φιλοσοφική παράδοση μας ενδιαφέρουν εδώ η θεωρία των «ιδεών» σαν αιώνιες και αναλοίωτες πνευματικές εικόνες του φυσικού κόσμου και η ενοποιητική τους αρχή το Εν που επεξεργάζεται ο Πλάτωνας προς το τέλος της ζωής του, καθώς και η στωϊκή θεωρία της θείας ενέργειας, που με τη μορφή του σπερματικού Λόγου διαποτίζει το σύνολο σύμπαν.
Ο Φίλων λοιπόν θεωρεί κυρίως τον Πλάτωνα αλλά και τους υπόλοιπους έλληνες σοφούς ως προφήτες επιφορτισμένους, όπως και ο Μωυσής, με το έργο της διάδοσης του Λόγου του Θεού. Η πεντάτευχος εκφράζει από το μονοπάτι της αλληγορίας, όπως τα συγγράματα του Πλάτωνα από τη λεωφόρο της φιλοσοφίας, την ίδια παναθρώπινη αλήθεια του ενός και μοναδικού Θεού που αγαπά και κρίνει τα δημιουργήματά του. Η οργή και οι απειλές του Θεού που περιγράφονται στο βιβλίο της Γένεσης δεν αποτελούν συναισθηματικές αντιδράσεις, αλλά θεραπευτικά και παιδαγωγικά μέσα με σκοπό την ηθική βελτίωση του ανθρώπου. Παρά το γεγονός ότι ο άνθρωπος καταλαμβάνει σημαντική θέση στο «βιβλίο» της Δημιουργίας, η θεία Πρόνοια αγκαλιάζει τα πάντα και ο άνθρωπος δημιουργήθηκε προκειμένου να εισφέρει στο σύνολο. Ο Θεός είναι ο Εις, η πηγή όλων που υπερβαίνει κάθε πολλαπλότητα. Είναι αναλοίωτος, άπειρος, αυτάρκης, πέρα από κάθε χρεία των εγκοσμίων. Καμία δημιουργηθείσα γλώσσα, προαναγγέλοντας τον αποφατικό τρόπο προσέγγισης των Πατέρων της Εκκλησίας, δεν είναι σε θέση να εκφράσει την ουσία του απροσπέλαστου Δημιουργού. Το θέλημά του είναι αυτό της αγνής καλοσύνης, ένα απλόχερο ξεχείλισμα αγαθοεργούς προσφοράς. Το σύμπαν είναι μοναδικό. Ο υλικός κόσμος δεν είναι αιώνιος αλλά εξαρτώμενο δημιούργημα που αντικατοπτρίζει το αιώνιο βασίλειο των ιδεών, δηλαδή των σκέψεων του Θεού. Ο υπέρτατος Θεός σχετίζεται με τον υλικό κόσμο μέσω του Λόγου. Ο Λόγος είναι η ιδέα των ιδεών, ο πρωτότοκος υιός του άκτιστου Πατρός, το πρότυπο και ο μεσολαβητής μεταξύ Δημιουργού και δημιουργημάτων. Αυτή η ζωτική δύναμη έρχεται σαν το μάννα εξ’ ουρανού για να θρέψει τον άνθρωπο οδηγώντας τον πίσω στην αγκαλιά του Πατρός. Η θρησκευτική αναζήτηση ενεργοποιείται μέσα από τη στοχαστική παρατήρηση της λογικής οργάνωσης του φυσικού κόσμου. Καθώς η έλλογη ψυχή ανέρχεται, ενδοσκοπώντας, στην προσπάθεια της να φτάσει την ιδέα των ιδεών αντιλαμβάνεται την απόλυτη μηδαμινότητα του δημιουργήματος και χάνει κάθε ελπίδα τελείωσης. Εκεί ακριβώς παρεμβαίνει η θεία Χάρις, δείγμα της αγάπης του Δημιουργού προς το δημιούργημα και ο άνθρωπος κατακτά την αληθινή πίστη. Έτσι ο θείος Λόγος γίνεται αντιληπτός ιδία βουλήσει από τις προετοιμασμένες, να δεχτούν την αλήθεια του, ψυχές.
Οι φιλοσοφικές απόψεις του Φίλωνα άσκησαν μεγάλη επιρροή στον ελληνιστικό και τον πρώιμο μεσαιωνικό κόσμο. Από τον εθνικό φιλόσοφο Πλωτίνο, μέχρι τους Χριστιανούς Κλήμη και Ωριγένη και από τους Γνωστικούς, μέχρι τον Αμβρόσιο επίσκοπο Μεδιολάνου στη Δύση (πνευματικό πατέρα του ιερού Αυγουστίνου) και τον Καππαδόκη Γρηγόριο Νύσσης στην Ανατολή.