Κυριακή, Απριλίου 01, 2007

ΑΛΕΞΑΝΔΡΕΙΑ...ΑΠΑΡΧΕΣ ΤΗΣ ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΗΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑΣ


Η ιστορία της χριστιανικής φιλοσοφίας ξεκινάει με έναν Ιουδαίο το Φίλωνα από την Αλεξάνδρεια, σύγχρονο του Αποστόλου των εθνών Παύλο, αλλά λίγο μεγαλύτερο σε ηλικία απ’ αυτόν. Το έργο του Φίλωνα είναι προϊόν του συγκρητισμού, δηλαδή ένας συγκερασμός των βασικών ελληνικών φιλοσοφικών ρευμάτων και της βιβλικής αποκαλυφθείσας θεολογίας.
Εδώ θα πρέπει να κάνουμε μια παρένθεση περιγράφοντας σε αδρές γραμμές τις βασικές αρχές του Ιουδαϊσμού και της ελληνικής φιλοσοφικής σκέψης που συναντάμε στο Φίλωνα. Ξεκινάμε από τον περισσότερο άγνωστο στους πολλούς Ιουδαϊσμό. Ο Γιαχβέ πολεμικός θεός, ο οποίος αποκαλύφθηκε στον Μωϋσή εν μέσω καταιγίδων και αστραπών επί του όρους Σινά, ήταν στην αρχή ένας ανάμεσα στους πολλούς θεούς που λάτρευε ο λαός του Ισραήλ. Μέσω του Γιαχβέ και της αξίωσής του για αποκλειστική λατρεία, υποσχόμενος σε αντάλλαγμα νίκες στα πεδία των μαχών, οι Ιουδαίοι περνούν στο μονοθεϊσμό. Καθώς όμως ο λαός του Ισραήλ γνωρίζει αλλεπάληλους κατακτητές (Ασσύριοι, Βαβυλώνιοι) οι προφήτες, που παίζουν έναν ρόλο φυλετικού αφυπνιστή, ανακαλύπτουν στην ιδέα της επίγειας τιμωρίας τον εξηγητικό μηχανισμό της ιστορικής τους έκπτωσης. Κατά την περίοδο των Μακκαβαίων, όπου κορυφώνεται η σύγκρουση ελληνισμού και ιουδαϊσμού, η ιδέα αυτή μετεξελίσσεται και υπό την επήρεια του Ζωροαστρισμού αποκτά την τελική της μορφή στο βιβλίο του πατριάρχη Ενώχ (1ος π.Χ. αι). Εκεί παρουσιάζεται για πρώτη φορά η ιδέα της μετά θάνατον αιώνιας τιμωρίας των αμαρτωλών αφού μεσολαβεί η τελική κρίση από τον «Υιό του Ανθρώπου» και ανοίγεται ο δρόμος για την έλευση του Ιησού. Από την μεγάλη ελληνική και ελληνιστική φιλοσοφική παράδοση μας ενδιαφέρουν εδώ η θεωρία των «ιδεών» σαν αιώνιες και αναλοίωτες πνευματικές εικόνες του φυσικού κόσμου και η ενοποιητική τους αρχή το Εν που επεξεργάζεται ο Πλάτωνας προς το τέλος της ζωής του, καθώς και η στωϊκή θεωρία της θείας ενέργειας, που με τη μορφή του σπερματικού Λόγου διαποτίζει το σύνολο σύμπαν.
Ο Φίλων λοιπόν θεωρεί κυρίως τον Πλάτωνα αλλά και τους υπόλοιπους έλληνες σοφούς ως προφήτες επιφορτισμένους, όπως και ο Μωυσής, με το έργο της διάδοσης του Λόγου του Θεού. Η πεντάτευχος εκφράζει από το μονοπάτι της αλληγορίας, όπως τα συγγράματα του Πλάτωνα από τη λεωφόρο της φιλοσοφίας, την ίδια παναθρώπινη αλήθεια του ενός και μοναδικού Θεού που αγαπά και κρίνει τα δημιουργήματά του. Η οργή και οι απειλές του Θεού που περιγράφονται στο βιβλίο της Γένεσης δεν αποτελούν συναισθηματικές αντιδράσεις, αλλά θεραπευτικά και παιδαγωγικά μέσα με σκοπό την ηθική βελτίωση του ανθρώπου. Παρά το γεγονός ότι ο άνθρωπος καταλαμβάνει σημαντική θέση στο «βιβλίο» της Δημιουργίας, η θεία Πρόνοια αγκαλιάζει τα πάντα και ο άνθρωπος δημιουργήθηκε προκειμένου να εισφέρει στο σύνολο. Ο Θεός είναι ο Εις, η πηγή όλων που υπερβαίνει κάθε πολλαπλότητα. Είναι αναλοίωτος, άπειρος, αυτάρκης, πέρα από κάθε χρεία των εγκοσμίων. Καμία δημιουργηθείσα γλώσσα, προαναγγέλοντας τον αποφατικό τρόπο προσέγγισης των Πατέρων της Εκκλησίας, δεν είναι σε θέση να εκφράσει την ουσία του απροσπέλαστου Δημιουργού. Το θέλημά του είναι αυτό της αγνής καλοσύνης, ένα απλόχερο ξεχείλισμα αγαθοεργούς προσφοράς. Το σύμπαν είναι μοναδικό. Ο υλικός κόσμος δεν είναι αιώνιος αλλά εξαρτώμενο δημιούργημα που αντικατοπτρίζει το αιώνιο βασίλειο των ιδεών, δηλαδή των σκέψεων του Θεού. Ο υπέρτατος Θεός σχετίζεται με τον υλικό κόσμο μέσω του Λόγου. Ο Λόγος είναι η ιδέα των ιδεών, ο πρωτότοκος υιός του άκτιστου Πατρός, το πρότυπο και ο μεσολαβητής μεταξύ Δημιουργού και δημιουργημάτων. Αυτή η ζωτική δύναμη έρχεται σαν το μάννα εξ’ ουρανού για να θρέψει τον άνθρωπο οδηγώντας τον πίσω στην αγκαλιά του Πατρός. Η θρησκευτική αναζήτηση ενεργοποιείται μέσα από τη στοχαστική παρατήρηση της λογικής οργάνωσης του φυσικού κόσμου. Καθώς η έλλογη ψυχή ανέρχεται, ενδοσκοπώντας, στην προσπάθεια της να φτάσει την ιδέα των ιδεών αντιλαμβάνεται την απόλυτη μηδαμινότητα του δημιουργήματος και χάνει κάθε ελπίδα τελείωσης. Εκεί ακριβώς παρεμβαίνει η θεία Χάρις, δείγμα της αγάπης του Δημιουργού προς το δημιούργημα και ο άνθρωπος κατακτά την αληθινή πίστη. Έτσι ο θείος Λόγος γίνεται αντιληπτός ιδία βουλήσει από τις προετοιμασμένες, να δεχτούν την αλήθεια του, ψυχές.
Οι φιλοσοφικές απόψεις του Φίλωνα άσκησαν μεγάλη επιρροή στον ελληνιστικό και τον πρώιμο μεσαιωνικό κόσμο. Από τον εθνικό φιλόσοφο Πλωτίνο, μέχρι τους Χριστιανούς Κλήμη και Ωριγένη και από τους Γνωστικούς, μέχρι τον Αμβρόσιο επίσκοπο Μεδιολάνου στη Δύση (πνευματικό πατέρα του ιερού Αυγουστίνου) και τον Καππαδόκη Γρηγόριο Νύσσης στην Ανατολή.

7 σχόλια:

Ανώνυμος είπε...

Πάρα πολύ ενδιαφέρον, ουσιώδες, ευκολοδιάβαστο. Είναι αξιοθαύμαστο να βλέπεις πως όταν κάποιος έχει μελετήσει κάποιους τομείς με ενδιαφέρον, μιλάει γι΄αυτά τα πράγματα με την διαύγεια και την απλότητα. Νάσαι καλά! Καλό Μήνα!

Pico είπε...

Ήθελα να δείξω τη διαπλοκή των ιδεών που επισυμβαίνουν στον ιστορικό χρόνο, σε μια συνολικότερη προσπάθεια κατανόησης και μοιράσματος.
Θα ήθελα να προσθέσω ότι στην Ιουδαϊκή παράδοση, μέχρι και το βιβλίο του Ενώχ, λογίζονται ως αμαρτωλοί οι ελληνίζοντες και γενικότερα οι Ιουδαίοι που δεν τηρούν τις παραδόσεις. Στη στωϊκή φιλοσοφία η ηθική συμπεριφορά του ανθρώπου ορίζεται με βάση την εναρμόνιση του ως προς τη Φύση (προϊόν του σπερματικού Λόγου).
Όσον αφορά την επιλογή του τίτλου, μπορώ να σου ομολογήσω ότι έπαιξες και εσύ το ρόλο σου.
Καλή μέρα και καλό μήνα.

Ανώνυμος είπε...

Εχω ένα πολύ ωραίο βιβλίο του E.M.Forster με τίτλο "Alexandria, a History and a Guide" που πρωτοεκδόθηκε στην Αλεξανδρεια το 1922 με εισαγωγή του Lawrence Durell. Εδω ο Forster επιχειρεί και καταφέρνει να φτιάξει εναν "οδηγό" τής πόλης που είναι συγχρόνως και ιστορική περίηγηση. Σταματάει βέβαια πολύ στον Χριστιανισμό και σημειώνει οτι κατα την παράδοση ο Χριστιανισμός "εισήχθη" στην Αλεξάνδρεια απο τον Μάρκο τον Ευαγγελιστή ο οποιός το 45 μ.Χ βάφτισε έναν Εβραίο παπουτσή, τον Αννιανό, ο οποιός και μαρτύρησε το 62 γιατί είχε ξεκινήσει αγώνα κατά της θεάς Serapis (δεν ξέρω πώς μεταφράζεται). Λέει πως η Αλεξάνδρεια κέρδισε την πρώτη μεγάλη μάχη υπέρ της νέας θρησκείας, αλλά υπέστη φοβερά πλήγματα απο τον Διοκλητιανό θυσιάζοντας πάνω απο 144.000 μάρτυρες Χριστιανούς στον μεγάλο διωγμό (αριθμό που δεν είμαστε υποχρεωμένοι να πιστέψουμε λέει ο Forster, αλλά που δεν μπορεί να απέχει και πάρα πολύ απ΄την αλήθεια). Σίγουρα ανάμεσα στα πιό "διάσημα" θύματα θα λέγαμε σήμερα, τα ποιό "επώνυμα", ήταν ο αγιος Μηνάς και η αγία Αικατερίνη (που είναι και πολιούχος Σινά και Αλεξάνδρειας μέχρι σήμερα). Παρ΄όλους τούς διωγμούς όμως η νέα θρησκεία κυριολεκτικά θριάμβευσε στην πόλη μου και η επικράτησή της χρονολογείται όχι απο την Αντάσταση τού Χριστού αλλά απο την "εποχή τών μαρτύρων" (284μΧ). Ολόκληρο κεφάλαιο αφιερώνει ο Βρεττανός λογοτέχνης στην διαμάχη ΄Αρειου και αγίου Αθανασίου που έληξε με απόλυτο θρίαμβο του Αθανάσιου. Μετά, στο επόμενο κεφάλαιο, περνάει στην "επικράτηση των μοναχών" και την παντοδυναμία τους, ενω παράλληλα η Αλεξάνδρεια ισχυροποιείται και γίνεται μεγάλη δύναμη. Οσο λοιπόν οι ερημίτες της ερήμου αγωνιζόντουσαν σε μονάδες, δεν είχαν ισχύ. Αλλά μόλις εννιά μίλια έξω απο την Αλεξάνδρεια συγκροτήθηκαν οι πρώτες μεγάλες μοναστικές κοινότητες που είχανε, λέει ο Forster για ήρωές τους τον άγιο Αμμούν (που παράτησε την γυναίκα του παραμονή του γάμου και εξαφανίστηκε στην έρημο) ή τον αγιο Αντώνιο που θεωρούσε το μπάνιο στο νερό μεγάλη αμαρτία γι΄αυτό και όταν έπρεπε να περάσει τα κανάλια του δέλτα και τα παραποταμάκια, τον σηκώνανε άγγελλοι μη βραχεί και αμαρτήσει.
Είναι ένα πολύ γοητευτικό και ωραία γραμμένο βιβλίο απο μεγάλο τεχνίτη, εξηγεί τίς φιλοσοφικές και πνευματικές διαμάχες, τίς συγκρούσεις ισχύος και επιρροής και περιγράφει την πόλη όπως ποτέ δεν θα την ξαναδούμε κι΄όπως εκείνος την έζησε. Πήρα μιά παραγγελία (ελπίζω να μην χαλάσει η δουλειά) για ένα βιβλίο με φωτογραφίες και κείμενα για την σύγχρονη Αλεξάνδρεια. Μακάρι να γίνει. Θα πάω να εξερευνήσω το παρόν μιάς πόλης στην οποία πάω κι΄ερχομαι και την βλέπω μόνο σαν τοπίο, φόντο τών αναμνήσεών μου. Της αξίζει κάτι καλύτερο, είναι μια σπουδαία Αραβική πόλη σήμερα.
Καλό μας βράδυ, bro.
Sorry για την φλυαρία!

Pico είπε...

Ήταν σπουδαίο πνευματικό κέντρο η Αλεξάνδρεια. Η περίφημη βιβλιοθήκη που οργανώθηκε από τον Δημήτριο τον Φαληρέα έπειτα από πρόσκληση του Πτολεμαίου του Α' με στόχο να συγκεντρώσει τη γνώση όλου του τότε γνωστού κόσμου, συνετέλεσε στο να αναδειχθεί η Αλεξάνδρεια στο μεγαλύτερο πνευματικό κέντρο των ελληνιστικών χρόνων. Εκεί δίδαξαν οι μαθηματικοί Ευκλείδης, Εύδοξος, η περίφημη, για την ομορφιά και τις γνώσεις της, Υπατία η Γεωμετρική, η οποία κατακρεουργήθηκε τον 5ο μ.Χ. αι. από τον χριστιανικό όχλο, οι αστρονόμοι Ερατοσθένης, Ίππαρχος, ο οποίος επινόησε το γεωγραφικό μήκος και πλάτος και ο Πτολεμαίος, ο θεωρούμενος μεγαλύτερος αστρονόμος της αρχαιότητας, στον οποίο αποκρυσταλλώθηκε η γεωκεντρική θεώρηση του ηλιακού μας συστήματος.
Για να ξαναγυρίσουμε στα του Χριστιανισμού, το Φίλωνα ακολουθούν οι χριστιανοί φιλόσοφοι Κλήμης και Ωριγένης (3ος μ.Χ. αι.). Ο τελευταίος καταδικάστηκε τελικά ως αιρετικός (553 μ.Χ.) για μια σειρά θεωρήσεων, μεταξύ των οποίων το υποδεέστερο του Υιού στη σχέση του με τον Πατέρα και η θεώρηση περί προΰπαρξης των ψυχών, αλλά αποτέλεσε ταυτόχρονα σημείο αναφοράς όλων των Αποστολικών πατέρων τόσο για την πλούσια ερμηνευτική τη σχετική με τον Υιό - Λόγο, όσο και τον μυστικιστικό τρόπο προσέγγισης του τελευταίου από τον άνθρωπο. Επίσης στην Αλεξάνδρεια αναπτύσσεται, υπό την επιρροή των απόψεων του Φίλωνα, η περίφημη σχολή της συμβολικής ερμηνείας των γραφών, η οποία πρωτοστάτησε στον αγώνα κατά των αιρέσεων και την ιστορικογραμματική ερμηνεία της σχολής της Αντιόχειας. Στις αρχές του 3ου μ.Χ. αι., επί Καίσαρα Καρακάλλα, η Αλεξάνδρεια υπέστη το πρώτο μεγάλο πλήγμα, καθώς καταστρέφεται η Βιβλιοθήκη, εκδιώκονται οι σοφοί και δημεύεται η περιουσία του Μουσείου.

ΥΓ. Να είσαι καλά που μου βάζεις "φωτιές". Είδες τελικά που δεν είχα άδικο για το χαρακτηρισμό περί συνοδοιπόρου; Και βλέπεις τελικά ότι δουλεύει αυτό που λέμε για αμοιβαίο "μοίρασμα"; Καλή μέρα..

Ανώνυμος είπε...

Ρωτώντας πάει κανείς στην πόλη! Η δική μου βιβλιογραφία, αλλά και η ικανότητα συγκέντρωσης που διαθέτω, είναι δυστυχώς ελάχιστη. Η "μόρφωσή" μου είναι προϊόν μίγματος απόψεων ακούσμένων απο δω κι΄απο εκεί, περασμένων και απο ένα παράξενο ιδιωτικό φίλτρο που δεν το αποκλείω να βρίσκεται και στο υποσυνείδητο. Υπάρχουν πράγματα που μόλις τ΄ακούω τα δέχομαι και τα αφομοιώνω και άλλα που τα διώχνω επιμόνως. Η Αλεξάνδρεια είναι πολύ παράξενη πόλη, ίσως επειδή είναι τόσο ζωντανή και πάλλουσα και συγχρόνως τόσο αρχαία και φορτωμένη μύθους. Κι΄έχει κι΄ένα φώς δικό της, παράξενο. Δεν είναι τυχαίο που έγινε Θέατρο τόσων και τόσων ιστορικών γεγονότων αλλά και αντιφάσεων. Θέλω να την ψάξω καλύτερα. Μου λένε να διαβάσω και Πλωτίνο. Τι γνώμη έχεις;

Pico είπε...

Σχετικά με τον Πλωτίνο είναι μάλλον το πιο ολοκληρωμένο φιλοσοφικό σύστημα του αρχαίου και ελληνιστικού κόσμου. Επομένως είναι σίγουρα ενδιαφέρον να μελετήσεις τις Εννεάδες που δεν γράφτηκαν από τον ίδιο αλλά από το μαθητή του Πορφύριο. Εδώ όμως υπάρχει ο κίνδυνος να κουραστείς, να απογοητευτείς και τελικά να εγκαταλείψεις, μη προετοιμασμένος για αυτό που θα συναντήσεις. Θα πρότεινα εναλλακτικά τον αντίστροφο δρόμο. Μια εισαγωγική μελέτη πάνω στην ιστορία της Φιλοσοφίας συνολικά και στη συνέχεια κατά ιστορική περίοδο, θα σου δώσει την εποπτική εικόνα που ίσως να χρειάζεσαι. Στη συνέχεια και με βάση την προσωπική κλήση, μπορείς να εμβαθύνεις σε συγκεκριμένες περιπτώσεις. Ακριβώς όπως στη σωματική άσκηση ξεκινάμε κάνοντας αθλητισμό και ο πρωταθλητισμός προκύπτει στην πορεία εφόσον συντρέξουν οι συνθήκες.
Σχετικά τώρα με το "φιλτράρισμα" της γνώσης υπάρχει σίγουρα μια φυσική ας την πούμε προδιάθεση σε όλους τους ανθρώπους. Στη δική μου περίπτωση έχω βρει μια εξηγητική φόρμουλα που αφορά στην αρνητική προσέγγιση κάποιων ζητημάτων, αν αναγνώρισα σωστά "in between the lines". Αντίστοιχα έχω φτιάξει μια αρχική, εξηγητική εικόνα που αφορά στο πρόσωπό σου. Υπάρχει νομίζω ένα προσωπικό αίτημα που ξεκινά από την επιλογή του τίτλου του περιοδικού "Πρόσωπα" και φτάνει μέχρι το σημερινό δικτυακό nickname. Μέχρι εδώ όμως οι δημόσιες ανακοινώσεις. Σε κάθε περίπτωση πάντως εφόσον αποφασίσουμε να αγγίξουμε την ολότητα, είτε από το δρόμο της επιστήμης, είτε από το δρόμο της θεοσοφίας το φίλτρο πρέπει να φιλτραριστεί...

Ανώνυμος είπε...

Πολύ καλό άρθρο για τη χριστιανική ηθική φιλοσοφία.
Συγχαρητήρια.