ΕΡΓΑΣΙΑ & ΚΑΤΑΝΑΛΩΣΗ

Συναντήθηκα προχτές με μια φίλη, πολύ νέα και πολύ ξεζουμισμένη, έτσι έδειχνε τουλάχιστον, από τις επαγγελματικές της υποχρεώσεις, η οποία παρόλη την κούρασή της υπερθεμάτιζε υπέρ του σημαντικού ρόλου που παίζει η εργασία στη διαδικασία αυτοπροσδιορισμού του σύγχρονου ανθρώπου.
Ακούγοντας αυτά, η σκέψη μου ανέτρεξε στον Πολωνοεβραίο καθηγητή κοινωνιολογίας Zygmunt Bauman και το απολαυστικό βιβλίο του με τίτλο «Η εργασία, ο καταναλωτισμός και οι νεόπτωχοι». Εκεί εξετάζεται η έννοια της εργασίας στη νεωτερική εποχή σαν κοινωνικά αποδεκτή συνθήκη, οι μαρξιστικές καταβολές του καθηγητή είναι προφανείς, που στηρίζει τις υφιστάμενες οικονομικές σχέσεις καπιταλιστικού τύπου. Τι λέει με λίγα λόγια ο Bauman; Στην παραδοσιακή κοινωνία οι άνθρωποι δούλευαν έχοντας μια σταθερή, μετριοπαθή εικόνα των υλικών αναγκών που έπρεπε να ικανοποιήσουν. Η έννοια της ανθρώπινης ταυτότητας οικοδομούνταν, κατά κύριο λόγο, με βάση την οικογένεια, τα ήθη και τα έθιμα της κοινότητας, καθώς και τη θρησκεία. Ο ερχομός του συστήματος μαζικής παραγωγής με σημείο αναφοράς, στην πρώτη φάση της νεωτερικότητας, το εργοστάσιο, συνοδεύεται από τη γενικευμένη απροθυμία των εργατών να μισθώσουν την εργατική τους δύναμη. Μια σταυροφορία ξεκίνησε με στόχο την ηθική νομιμοποίηση της ρουτίνας της επαναλαμβανόμενης, αποκομμένης από το τελικό προϊόν, εργασίας. Τα χαρακτηριστικά της φιλοπονίας, της προσοχής στη λεπτομέρεια και της αφοσίωσης, αυτονόητες αναγκαιότητες όσο ο προνεωτερικός τεχνίτης διατηρεί τον έλεγχο του συνόλου της εργασίας του, έπρεπε να επαναπροσδιοριστούν από τη στιγμή που το εργοστασιακό σύστημα χρειαζόταν ανθρώπινα μέρη και όχι ολόκληρα ανθρώπινα όντα. Σημαντικό ρόλο σ' αυτή τη διαδικασία έπαιξε το δόγμα του προορισμού και η προτεσταντικής έμπνευσης εκδοχή της επίγειας δέσμευσης του ανθρώπου μέσω της σκληρής εργασίας. Όλα αυτά, για να μην πλατιάσω περισσότερο, συνεισέφεραν στην οικοδόμηση της ταυτότητας του σύγχρονου ανθρώπου, κατά κύριο λόγο ως επαγγελματικής ταυτότητας, παρέχοντας ασφαλή κριτήρια συνολικής αποτίμησης του βίου. Αυτή η διαδικασία τίθεται σήμερα σε αμφισβήτηση καθώς έχουμε περάσει από την κοινωνία των παραγωγών στην κοινωνία των καταναλωτών. Εδώ οι άνθρωποι δεν προσδιορίζονται πλέον από το τι παράγουν, αλλά από το τι καταναλώνουν. Η μόνη σταθερή ταυτότητα του καταναλωτή αφορά στην αέναα τροφοδοτούμενη επιθυμία και τη συνακόλουθη ικανότητά του να καταναλώνει υλικά αγαθά και εμπειρίες. Η ηθική της εργασίας αποσυνδεμένη από την παραγωγική ικανότητα του ανθρώπου έχει να συνεισφέρει μονάχα στην ηθική νομιμοποίηση των εχόντων, πριν την οριστική της απαξίωση. Είσαι φτωχός σημαίνει ότι είσαι αποκλεισμένος από οτιδήποτε εκλαμβάνεται σήμερα ως κανονική ζωή, με αποκλειστικά δική σου ευθύνη. Μια φαινομενικά άπειρη ποσότητα ελεύθερου χρόνου συνοδεύεται από την αδυναμία χρήσης του. Η κατάρρευση της αυτοεκτίμησης και η εσωτερίκευση αισθημάτων ντροπής και ενοχής είναι τα ψυχολογικά, ατομικά επακόλουθα αυτής της διαδικασίας συλλογικής απομείωσης. Αντίστοιχα, το σύγχρονο κράτος πρόνοιας σημαινόμενο αρνητικά σαν απουσία καταναλωτικής επιλογής φαίνεται να πνέει τα λοίσθια, ενώ και η συναφής με το κράτος πρόνοιας έννοια της ανεργίας, ως συντήρηση ενός εφεδρικού εργατικού δυναμικού έτοιμου να χρησιμοποιηθεί στην παραγωγική διαδικασία κατά την ανοδική φάση του οικονομικού κύκλου, έχει χάσει πλέον, για τους ίδιους λόγους, το νόημά της. Είναι η πρώτη φορά στην ανθρώπινη ιστορία που οι φτωχοί φαίνεται να μην έχουν λόγο κοινωνικής ύπαρξης. Και καταλήγει ο Bauman, εμφορούμενος από την ιδέα της «ηθικής αίσθησης», κοινής σε όλους τους ανθρώπους. «Η ύπαρξη της φτώχειας σε κοινωνίες αφθονίας αποτελεί έναν ηθικό παραλογισμό μια διαστρέβλωση της ηθικής φύσης του ανθρώπου».
Εσείς τι λέτε;